‘विरोधीले विरोध र निन्दा नगर्नु खतरनाक’

आख्यान, संस्मरण, निबन्ध र अनुवादमा चल्ने उनको कलमले क्रूर सत्ताको विरोध मात्र गरेको छैन, भाषा र शिल्पमा मौलिकता तथा मिठास पनि आविष्कार गरेको छ । उनका ‘आफ्नै आँखाको लयमा’, ‘सम्झनाका कुइनेटाहरू’, ‘बाल्यकालका पदचापहरू’ नेपाली संस्मरण विधाका ‘मास्टरपिस’ मानिन्छन् । उनले विश्व प्रगतिशील साहित्यका थुप्रै किताब अनुवाद गरेका छन् । उनका ‘जूनकीरीको संगीत’लगायत थुप्रै उपन्यास र कथासंग्रह प्रकाशित छन् । धेरैका प्रिय ‘कुन्साङ काका’, युवा लेखकहरूका ‘ब्रो’ संग्रौलासँग विनोदविक्रम केसी र दीपक सापकोटाले उनका लेखन तथा निजी जीवनका उकाली÷ओराली, दुःख÷सुख आदि विषयमा कुराकानी गरेका छन्

अहिले खासमा केमा व्यस्त हुनुहुन्छ ?

नढाँटी भनूँ भने अहिले म कुनै पनि अर्थपूर्ण कर्म नगर्नुमा पो व्यस्त छु हाउ ब्रोहरू ! यो मेरो एक प्रकारको सुषूप्तावस्था हो— रचनात्मक क्रियाहीन र चुपचाप ! थलचर जीवको शीतकालीन सुषूप्तावस्था अनुकूल मौसमको पर्खाइका लागि हुन्छ । मेरो यो सुषूप्तावस्था केको पर्खाइका लागि हो, मलाई थाहा छैन ।

राजनीतिक टिप्पणी उतिसारो आइरहेका छैनन् । ट्विटरमा चाहिँ सक्रिय हुनुहुन्छ । ट्विटरमा यसरी भिड्नुको सट्टा केही लेखे हुन्थ्यो नि ! २४ क्यारेटको सुनजस्तो थिमलाई १४० क्यारेक्टरमा किन वेस्ट गर्नुहुन्छ ?

उतिसारोका के कुरा, मुद्रण माध्यममा मेरो राजनीतिक टिप्पणी हाल पूर्णविराममा छ । आयो अब ट्विटकर्मको कुरो । मेरो विचारमा ट्विटकर्म अल्छीको बसिबियाँलो हो । म अल्छीको पनि । पुन्टे ट्विट विचारको केवल पेटबेहोराबिनाको शीर्षक हो । र, हो यो केवल व्याख्या र विश्लेषणबिनाको अपूर्ण संकेत । जीवनमा त्यस्ता क्षण आउँदा रहेछन्, जब लेखक, तपाईंको अभिप्रायअनुसार, २४ क्यारेटको सुनजस्तो थिमलाई १४० क्यारेक्टरमा वेस्ट गर्न अभिशप्त हुन्छ । तथापि, यो अधुरो र पुन्टे ट्विटले दुईवटा मसिना काम भने गर्छ नै । एक, यसले सामाजिक संघर्षको डबलीमा आफ्नो पक्षधरता जनाइरहन्छ । दुई, ‘म जिउँदै छु, मलाई नबिर्स’ भनी लोकछेउ यसले बिन्ती बिसाइरहन्छ।

केही लेखे हुन्थ्यो भन्ने तपाईंहरूको आग्रहको उत्तर अहिले मसँग छैन । अध्ययन, साधना र सीप आर्जनका दृष्टिले म मूलतः साहित्यको विद्यार्थी हुँ, राजनीति मेरो जीवनको फड्के किनारको कर्म हो । अब भने राजनीतिक टिप्पणी गर्न कसोकसो रहर पुगेजस्तो लाग्छ ।

तपाईंका विरोधीले तपाईंलाई दिएका नामहरू सुन्नुभएकै होला । गालीशिरोमणि, गलौजशिरोमणि आदि आदि । यस्ता ‘पदवी’ पाउँदा कस्तो लाग्छ ?

अघिअघि बडो असहज लाग्थ्यो । तीव्र बेचैनीको अनुभूति हुन्थ्यो पनि । र, त्यसैत्यसै झोँक चल्थ्यो । अहिले केहीजस्तो लाग्दैन । अहिले त यो सब मलाई एकदमै अपेक्षित र स्वाभाविक लाग्छ । विभाजित समाजको निर्मम यथार्थबोध गर्दै जाँदा गाली, भत्र्सना वा श्राप पनि सहज हुँदो रहेछ । अहिले त बरु लाग्छ, विरोधीले विरोध वा निन्दा नगर्नुचाहिँ बडो खतरनाक कुरा हो ।

राजदरबार हत्याकाण्डदेखि टीकापुर हत्याकाण्डसम्म आइपुग्दा तपाईंका पाठकहरू घटे भनिन्छ । तपाईंको ‘रिडिङ’ के छ ?

कसको भनाइ होला यो ? पाठक घटेको अनुमानको मापन गर्ने विधि वा साधन के होला ? सत्य हो, मेरा पाठकहरू भयंकर ध्रुवीकृत भएका छन् । राज्यको पुनःसंरचना जब सैद्धान्तिक चर्चाको कागजी विषय थियो, म सबैजसो वर्गको प्रिय थिएँ । जब यो मुद्दा कार्यान्वयनको चरणमा पुग्यो, वर्चस्वशाली, कुलीन र सम्भ्रान्त जमातको म बैरी भएँ । यस अर्थमा मेरा पाठक घटे हुनन् भन्न सकिन्छ । तर, चाखलाग्दो कुरा के छ भने मेरा शुभचिन्तकभन्दा मेरा विरोधी मलाई पढ्न बढी आतुर हुन्छन् ।

प्रहारको निशाना आफू वा आफ्नो ख्वामितमाथि पो आइलाग्यो कि भनी जान्न वा निन्दा गर्नकै लागि पनि मेरा विरोधी मलाई पढ्छन् । ती धन्य हुन् । ती छन्, त्यसैले त म जीवन्त छु ।

लेखकका रूपमा तपाईंको ‘चार्म’ घटेको भन्नेहरू थुप्रै छन् । तिनलाई के जवाफ दिनुहुन्छ ?

यी भन्नेहरू कताका को हुन् र यो ‘थुप्रै’ भनेको को को मिलेर बनेको थुप्रै हो ? पाठक जगत्मा जो साधनसम्पन्न छन्, जो मिडियाको पहुँचमा छन् र जो मुखर छन्, यस महलका ‘थुप्रै’ मेरा विरोधीमा पर्छन् । जो मेरा शुभचिन्तक र प्रेमी पाठक हुन्, ती विपन्न छन्, ती मिडियाको पहुँचबाट वञ्चित छन् र ती प्रायः मौन रहन्छन् । अब भन्नोस् त मान्यवरद्वय, पाठकको कुन महलमा के कति मात्रामा मेरो ‘चार्म’ घटेको होला ? मानौं, कि मेरो चार्म घट्यो र मेरा पाठक घटे । यो उत्रो चिन्ताको विषय हो र ? नेतालाई भोट र अभिनेतालाई दर्शकका लागि नक्कली वा सक्कली चार्म वा लोकप्रियताको खाँचो पर्छ । लेखकलाई पर्दैन । तटस्थता वा भद्रताको कुटिल नाटक रचेर चार्म वा लोकप्रियता जोगाइराख्नु लेखकको धर्म किमार्थ होइन । लेखकको धर्म त सत्तासित आँखा जुधाएर हरदम सत्य बोल्ने यत्न गर्नु पो हो ।

तपाईं आख्यानकार, निबन्धकार, स्तम्भकार, अनुवादक त हुँदै हो, नागरिक समाजको अगुवा, ‘एक्टिभिस्ट’ पनि हुनुभयो, हुनुहुन्छ । कुनचाहिँ भूमिका तपाईंलाई प्रिय छ ?

आख्यान मेरो साधना र शिल्पको प्राथमिक तत्व र जग हो । यही जगमाथि उभिएर मैले निबन्ध र स्तम्भ लेखेँ । मेरा निबन्ध र स्तम्भ धेरथोर रुचिकर हुनुमा आख्यान तत्वको सिर्जनात्मक प्रयोगको मनग्गे साथ र हात छ । मौलिक लेखनको क्रममा आर्जित शब्दभण्डार, भाषाको कला र सौन्दर्यचेतले मेरो अनुवादकर्मलाई सहज तुल्याएका छन् । अनुवादकर्म मेरो मौलिक सिर्जनाको विस्तारित रूप हो अथवा भनूँ— मौलिक सिर्जना मेरो अनुवादकर्मको विस्तारित रूप हो ।

साहित्य र कला आमजीवनलाई जिउन लायकको बनाउन प्रेरित र प्रोत्साहित गर्ने जादुगरी अस्त्र हुन् । जो यो मान्यतामा विश्वास राख्छ, ऊ हस्तिहाडे बुर्जाबासी विलासवीर सर्जक हुनै सक्दैन । आवश्यकता हेरी ऊ एकान्त साधना गर्छ, आवश्यकता हेरी ऊ न्यायको संग्राममा जनसाधारणसँग उभिन सडकमा उत्रिन्छ । मेरा लागि मौलिक सिर्जना, अनुवाद र सडक संघर्ष समान रूपले प्रिय छन् । यी मेरो व्यक्तित्व र साधनाका अभिन्न र एकअर्काका परिपूरक विधा एवं कर्म हुन् ।

अनि, कुनचाहिँ भूमिकाबाट सबैभन्दा धेरै गाली खानुभयो ?

स्तम्भ र सडक अभियानबाट । कारण स्पष्ट छ, स्तम्भमार्पmत ठाडो भाषामा ठाडै विभेदकारी सत्ताका कर्ताहरूसँग आँखा जुधाइन्छ । र, सडक अभियानमार्फत जनसाधारणको सामूहिक विवेक र सौर्यद्वारा शोषणकारी सत्तालाई हाँक दिइन्छ ।

तपाईं युवाहरूको निरन्तर संगत र सम्पर्कमा हुनुहुन्छ । उनीहरूलाई ‘ब्रो’ भन्नुहुन्छ । उनीहरू पनि तपाईंलाई ‘ब्रो’ भन्छन् । युवा पुस्ताका झरिला लेखकहरू युग पाठक, उज्ज्वल प्रसाईं, बसन्त बस्नेत, संगीत श्रोता, ज्ञानु अधिकारीलगायत तपाईंका प्रिय ब्रोहरूको संगतबाट तपाईंले सिकेका कुरा के हुन् ?

आफ्ना प्रिय ब्रोहरूबाट मैले मुख्यतः बूढो नहुन जिद्दी गर्ने उपयोगी पाठ सिकेको छु । म यी युवाहरूसँग छु, तसर्थ म समयको गति र धड्कनसँग छु । म यीसँग छु, तसर्थ म न्यूनाधिक युवा वयको जीवन्त आवेग र उमंगसँग छु । म यीसँग छु, तसर्थ आफ्ना थुप्रै समकालीन लेखकहरूझैं ‘मैले राष्ट्रलाई यत्रो दिएँ, राष्ट्रले मलाई खै के दियो ? ‘ भन्दै हर्दम गनगन गर्ने आत्महीन मनोरोगबाट मुक्त छु ।

तपाईंको उपन्यास ‘जूनकीरीको संगीत’ले धेरै खप्की खायो । ‘लामुखट्टेको संगीत’, ‘झ्याउँकीरीको झ्याउँझ्याउँ’, ‘एनजीओवादी’, ‘मध्यपन्थी मिहिन संशोधनवादी’ आदि थुप्रै तक्मा भिर्नुभयो । पछि आफैंले पुनर्लेखन गर्छु पनि भन्नुभयो । जूनकीरीको संगीतमा गल्ती भएको हो ?

सूत्रमा, संकेतमा वा संक्षेपमा यो प्रश्नको उत्तर अटाउँदैन । तपाईंहरूको जिज्ञासा तृप्त गर्न कुनै दिन एउटा लेखै लेखूँला । अहिलेलाई छोटोमा यतिमात्र भनूँ, ‘जूनकीरीको संगीत’मा एउटा अपवादजन्य एनजीओका सकारात्मक कर्महरूको चर्चा गर्दा त्यो चर्चामा एनजीओ कम्युनिस्ट पार्टीको विकल्पझैं गोचर हुन गयो । भएको गल्ती त्यही हो ।

मेरा शुभचिन्तकभन्दा मेरा विरोधी मलाई पढ्न बढी आतुर हुन्छन् । प्रहारको निशाना आफू वा आफ्नो ख्वामितमाथि पो आइलाग्यो कि भनी जान्न वा निन्दा गर्नकै लागि पनि मेरा विरोधी मलाई पढ्छन् । ती धन्य हुन् ।

दुर्भाग्यवश, यो उपन्यासमाथि फत्तुरहरूको वर्षा गर्ने मान्यजनहरूका दृष्टिमा यसमा प्रतिविम्बित दलित जनजीवनका समस्याहरूको अर्थ र महत्ता पर्दै परेन । तसर्थ निजहरूबाट यो विषको घडाका रूपमा प्रस्तुत भयो । आयो कुरा अब पुनर्लेखनको । बत्तीस अध्यायपछि उपन्यास एकदमै छरपस्ट र कोरा रिपोर्ताज भएको छ । यो खण्डलाई कि त पुनर्लेखन गर्छु, कि सानो उपसंहार लेखेर यसलाई हटाउँछु भन्ने लागेको थियो । अहिले यो विचार परिवर्तन भयो । जे जस्तो लेखियो, त्यो उबेलाको आफ्नो बोधक्षमता र शिल्पको स्तरको यथार्थ अभिव्यक्ति वा अभिलेख हो । अझ भनूँ— यो मेरो अयोग्यता र असफलताको अभिलेख हो । जे होस्, त्यो त अब इतिहास भयो । त्यसैले पुनर्लेखनको पक्षमा अब छैन । बरु म तपाईंहरूका यी जिज्ञासाहरूको विशद प्रत्युत्तरसमेत समेटिने गरी एउटा भूमिका लेखेर यसलाई पुनर्मुद्रण गर्नुपर्ला भन्ने सोचाइमा पो छु ।

सुनिन्छ- गोविन्द वर्तमानले ‘जूनकीरीको संगीत’को पाण्डुलिपि पढेपछि तपाईंलाई पुनर्लेखन गर्ने सल्लाह दिएका थिए । हो ?

कुरा सत्य हो । गोविन्द वर्तमान सिद्धान्तको लिकमा हर्दम अविचल रहने निष्ठावान् लेखक हुन् । उनले यो उपन्यासमा ठूलो विचलन देखेका थिए । यद्यपि, उनले वचनले भन्दा पनि मुद्रा र भंगिमाले यो अभिप्राय प्रकट गरेका हुन् । उपन्यासको अन्तिम पृष्ठमा नारायण ढकालले यो अभिप्राय संक्षेपमा तर खुलस्त रूपमा प्रकट गरेका छन् । गोविन्दको धारणा पनि लगभग त्यही थियो ।

स्तम्भकारका रूपमा कसैलाई अलिक अन्याय नै गरेछु भन्ने लाग्छ कि लाग्दैन ? जस्तो, विद्या भण्डारी, केपी ओली आदिप्रति अलिक बढी नै आक्रामक भएँ कि भन्ने लाग्दैन ?

जो आफ्ना दुष्कर्मद्वारा आक्रमण गरिनलायक छ, उसमाथि शब्दवाणले आक्रमण गर्दा आक्रामकताको मात्रा कसरी अड्कलिन्छ ? मलाई थाहा छैन । मैले विद्या भण्डारीमाथि तीनवटा सन्दर्भमा कटाक्ष वा ब्रोहरूको शब्दमा ‘आक्रमण’ गरेको छु । पहिलो, मदन भण्डारीको संशययुक्त मृत्युपछि । मदनको दलले विद्यालाई सेतो सारी पहिराएर चुनावमा उठायो । र, यसरी संवेदना र करुणाको अजस्र भेल बगाएर भोट सोहोर्ने कुटिल जुक्ति रचियो ।

आफूलाई माक्र्सवादी-भौतिकवादी भन्ने दलद्वारा यसरी रूढिको व्यापार गर्दा शोकसन्तप्त विद्याको उग्र दुरुपयोग गरिएको थियो । यस सन्दर्भमा मेरो कटाक्षको तारो दल थियो । तैपनि कटाक्षका केही छिटा त विद्यामाथि यसै पनि पर्ने नै भए । दोस्रो सन्दर्भ लुब्ध मतिले भन्सार छलिएको पजेरो थियो । विद्या रानीझैं विलासी रातो पजेरोमा सवार भएको दृश्य आमगरिबमाथि कठोर ठट्टाझै प्रतीत भयो । र, मैले मदनको रक्त-प्रवाहमा विद्याको विलासी पजेरोको ठाँटबाँट टाइपको केही लेखेँ ।

यहाँ पनि विद्या केवल माध्यम थिइन्, प्रकारान्तरले प्रहारको निशाना उनीसम्बद्ध दलको वैचारिक-नैतिक स्खलन थियो । तेस्रो सन्दर्भ विद्या राष्ट्रपति भएपछिको हो । राजनीतिमा पति वा पिताका कुममाथि चढेर कृत्रिम उचाइ थप्ने र सत्ताको लाभ लिने सामन्ती प्रवृत्तिको जगजगी अभैm छँदैछ । यसै मेसोमा विद्यालाई राष्ट्रपति पद प्राप्त भयो । राष्ट्रपतिका रूपमा रामवरणले राजाका पाइला पछ्याएका थिए, विद्याले रामवरणका पाइला पछ्याइन् । धर्मनिरपेक्षताको खिल्ली उडाउँदै यी दुवै पति सनातनी हिन्दू कर्मकाण्डीय कृयाकर्मका आज्ञाकारी उपासक बने । यस सन्दर्भमा भने मैले विद्यामाथि अलि कठोर कटाक्ष गरेँ । पछाडि फर्केर हेर्दा लाग्छ— मैले जे गरेँ, ठीकै गरेँ । यसमा संशोधनको आवश्यकता म देख्दिनँ ।

ओलीमाथि मैले जम्मा दुई सन्दर्भमा कटाक्ष वा तपाईंहरूको शब्दमा ‘आक्रमण’ गरेको छु । पहिलो सन्दर्भ हो गणतन्त्रको संग्राम । ओलीसम्बद्ध दलका विवेकी र आवेगी युवाहरू सडक संग्राममा तल्लीन थिए । ती खुनी राजालाई ‘फलानो चोर, देश छोड’् भन्दै चरम आक्रोशयुक्त नारा लगाउँदै थिए । यस्तोमा ओलीले के भने सम्झना छ, ब्रोहरू ? यिनले आन्दोलनकर्मी युवाहरूलाई गिज्याउँदै गणतन्त्रको आकांक्षालाई गोरु गाडामा चढेर गरिने अमेरिकाको बतासे यात्रासँग तुलना गरे । र, मैले यिनमाथि एक डोज कठोर कटाक्ष प्रहार गरेँ । दोस्रो सन्दर्भ ‘राष्ट्रवाद’कालीन हो ।

सोह्रबुँदे झेली खेलको डोलामा बोकेर सुशील दा र कमरेड पुष्पकमलले ओलीलाई ‘राष्ट्रवाद’को मण्डपमा विराजमान गराए । मण्डपमाथिको कृत्रिम उचाइबाट फुर्किंदै ओलीले यथार्थको धरातल छाडे । उनले शून्य आकाशमा खुट्टा हल्लाउँदै ‘राष्ट्रवाद’को ध्वजा बोके । यो देशबन्धुद्वेषी, नश्लवादी, विखण्डनमुखी र अमानवीय ‘राष्ट्रवाद’को ध्वजा हो । ओलीको अन्धराष्ट्रवादमाथि मैले अर्को डोज कटाक्ष गरेँ । बस्, भएको जम्मा यत्ति हो । पछाडि फर्केर हेर्दा लाग्छ— मैले जे गरेँ, ठीकै गरेँ । दुष्कर्म र प्रहारबीच मलाई कुनै असन्तुलन दृष्टिगोचर हुँदैन । तसर्थ यसमा पनि म संशोधनको खाँचो देख्दिनँ ।

कहिलेकाहीँ तपाईं आफ्ना प्रियजनसँग ‘मैले जस-जसलाई बोेकेँ, ती गनाए, मेरो काँधै गनाइसक्यो’ भनेर सुस्केरा हाल्नुहुन्छ । ‘बोक्नुपर्नेलाई बोकिनँ, नबोक्नुपर्नेलाई धेरै बोकेँ’ भन्ने पछुतो त होइन यो सुस्केराको अर्थ ?

-कदापि होइन । मैले जहिले जसलाई बोकेँ, ती आफ्ना सामाजिक चिन्तन र कर्ममा स्वस्थ र सकारात्मक अवस्थामा छँदा बोकेँ । कालान्तरमा ती गनाए, स्वभावतः म बोक्नेको काँध गनायो र मैले तिनलाई मिल्काएँ । यो बोकाइ र मिल्काइमा न कुनै पछुतो छ न सुस्केरा । बरु आशलाग्दा पात्रहरू आफैंले उठाएको न्यायको ध्वजा हिजोको आजै आफैंले च्यात्दै र थुक्दै हिँडेका देख्दा भने यदाकदा मलाई दिक्क लाग्छ ।

जिन्दगीभर चर्चा, आलोचना, प्रशंसा, खप्की धेरै पाउनुभयो । केही ‘कन्फेसन्स’ छन् कि ?

-भीषण घर्षणका झिल्का उठिरहने विभाजित समाजमा सार्वजनिक जीवनमा प्रवेश गरेपछि चर्चा, आलोचना, प्रशंसा वा खप्की त हातलागी हुन्छन् नै । यसमा मेरो भन्नु नै के छ र ? अनि आत्मस्वीकृति ? खासमा त्यस्तो केही छैन । छ भने केवल एउटै कुरा छ, त्यो हो— अलि व्यवस्थित ढंगले जिउने चेष्टा गरेको भए वा त्यसरी जिउन पाएको भए जीवनमा जे गरियो, योभन्दा अलि राम्रो गर्न सकिन्थ्यो कि भन्ने लाग्छ ।

तपाईं मधेसका मुद्दालाई सबैभन्दा खुला रूपमा समर्थन गर्ने लेखक हो । तर, मधेसवादी दल र तिनका रणनीतिलाई तपाईंले ‘क्रिटिकल’ भएर हेर्न सक्नुभएन भन्ने आरोप छ नि !?

-यो आरोपमा कुन कोण र के अभिप्राय निहित छ, उत्तरको प्रकृति त्यसमा भर पर्छ । मधेसी नेतृत्वका आत्महीन प्रकृतिका हारगुहारमुखी लैनचौरे दर्शन-भेटहरूलाई मैले कहिल्यै अनुमोदन गरिनँ । न त मुक्तिको भीख माग्न मधेसी नेतृत्व लाचार मुद्रामा दिल्लीधामको यात्रामा जाने उपक्रमलाई नै मैले कहिल्यै अनुमोदन गरेँ । मैले त बरु भनिरहेँ— मधेसीजनको मुक्ति न सिंहदरबारबाट आउँछ न दिल्ली दरबारबाट । यो त मधेसीजनको एकताबद्ध र दीर्घ संघर्षबाट मात्र आउँछ । मधेसी नेतृत्वप्रति योभन्दा बढी क्रिटिकल धारणा के हुनसक्छ ? थप कुरा, एकथरी ‘राष्ट्रवादी’ले गर्ने गरेझैं मधेसी नेतृत्वलाई अनेपाली, अदेशभक्त, अन्यत्रको एजेन्ट वा आयातीत भतुवाजस्ता संज्ञाले लाञ्छित गर्ने खालको ‘क्रिटिकालिटी’सँग म कहिल्यै सहमत भइनँ ।

‘लेखक कसैको कारिन्दा हुँदैन, पार्टीको कारिन्दा हुँदैन’ भन्नुहुन्छ । लेखक संगठित हुनै नहुने हो र?

-के प्रयोजनका लागि कस्तो संरचना र कार्यशैली भएको संगठनमा लेखक संगठित हुने ? पिरामिडीय तहगत संगठनमा माथिका ‘बोस’को आदेश पालना गर्ने मूक कारिन्दा बन्न लेखक संगठित नहुनु नै राम्रो । तर, आलोचनाको निर्बन्ध हक हुने रचनात्मक प्रकृतिको संगठनमा लेखक संगठित हुनुमा म कुनै अर्घेल्याइँ देख्दिनँ । तपाईंहरूको संकेत प्रगतिशील लेखक संघतर्पm हो भने, मेरो भुक्तभोगी विचारमा, यस्तो संगठनमा बागी लेखक नअल्झिनु नै राम्रो । ब्रोहरूलाई मेरो यो भनाइ ज्यादै कटु ध्वनित होला, तथापि सत्य के हो भने वर्तमान प्रगतिशील लेखक संघ केही टाठाबाठाहरू सत्ताका लाभका पदहरूमा उक्लिने भर्‍याङसिवाय अरू केही होइन ।

कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पूरै होमिएर नेता वा कार्यकर्ता पनि बन्नुभएन । तर, कम्युनिस्टविरोधी खेमामा पनि पुग्नुभएन । बीचमा कतै हल्लिरहनुभएको त होइन ?

-उदात्त आदर्शयुक्त जीवनको कठिन तर सुन्दर यात्रामा के कुनै व्यक्ति आफ्नै अन्तस्करणको आदेश मान्दै आफ्नै स्वत्व र निजत्वको धरातलमाथि उभिन सक्दैन ? यसरी उभिने साहस वा दुस्साहस गर्नु भित्तेघडीको लंगुरझैं यता र उता हल्लिनु हो र ब्रोहरू ?

लेखनकै कारण तपाईंको कति जनासँग सम्बन्ध ध्वस्त भयो होला आजका मितिसम्म ? नाम र हुलियासहित बताउन मिल्ने भए बताइदिनुस्, नभए कम्तीमा संख्यासम्म बताइदिँदा कसो होला ?

-निकैजना मसँग अप्रसन्न वा क्रुद्ध छन्, जो मसँग बोल्नधरी गाह्रो मान्छन् वा मुन्टो अर्कोतिर फर्काउँछन् । तिनका नाम लिनु जोखिमपूर्ण काम हो । तर, यथार्थ यति पारदर्शी छ कि यहाँ नामै नलिए पनि जोखिम त छँदैछ । तसर्थ सुन्नुस् ब्रोहरू ! भूपू र वर्तमान राष्ट्रपति रामवरण र विद्यादेवी । तीन राप्रपाका शीर्षस्थ त्रिमूर्ति— महापञ्च र छिप्पट मण्डले ।

भ्रष्टाचारमा डामिएका नेपाली कांग्रेसका द्रव्यप्रेमी त्रिमूर्ति । नवउदारवादी बजारतन्त्रका मूलपुरोहित रामशरण र पिताकी पुत्री सुजाता । एमालेका तीन शिखर पुरुष— तीन भूपू प्रधानमन्त्री । र, एमालेकै तीन मध्यम पुरुष— मोदनाथ, वामदेव र ईश्वर । सोह्रबुँदे जालझेलपछिका पुष्पकमल । टाउको टेकेर अधिकार र इज्जतबिनाको हास्यास्पद उपराष्ट्रपति पद धारण गर्ने नन्दकिशोर पुन, आदि । साहित्य, पत्रकारिता, वकालती, निजामती र जंगी फाँटमा पनि केही जीवात् छन्, जसको नाम अहिले भनिनहालूँ।

तपाईंले लेखेर, आलोचना गरेर वा समीक्षा गरेर कुनै पात्र फेरिएको छ ? वा प्रवृत्ति नै फेरिएको छ कि ?

-मलाई थाहा छैन । मानिसको मनोविज्ञान वा चरित्रमा पर्ने शब्दकर्मको प्रभाव मापन गर्ने वस्तुनिष्ठ वा मूर्त जुक्ति हामीसँग छैन । प्रभाव अवश्य पर्दो हो, नत्र मानव सभ्यताको यति लामो इतिहासभरि शब्दकर्म किन नित्य क्रियाशील र जीवन्त रहँदो हो र ?

सारा जिन्दगी भुइँमान्छे, पिँधको मान्छेका बारेमा, तिनका दुःख, संघर्षका बारेमा लेख्नुभयो । तर, तिनको जीवनमा कुनै परिवर्तन आएको छैन । कहिलेकाहीँ ‘व्यर्थ लेखिएछ’ भन्ने निराशा नहुँदो हो र ?

-यदाकदा व्यर्थताबोध नहुने होइन । तर, यो मेरो एकदमै क्षणभंगुर अनुभूति हो । भुइँमान्छेको जीवनमा किन केही परिवर्तन भएको छैन ? ती जागेका छन् । ती समान हक र इज्जतको संग्राममा घरि तीव्र, घरि मन्द गतिमा निरन्तर डटेका छन् । हिजोसम्म ती हक माग्ने हैसियतमा थिए, आज ती हक दाबी गर्ने हैसियतमा उठेका छन् । ब्रोहरू, यो परिवर्तन ठट्टा होइन ।

अन्त्यमा, खगेन्द्र संग्रौला हुनुको दुःख के रैछ ?

-खगेन्द्र संग्रौला हुनुको सुख वा गौरवबारे सोध्नुभएको भए मसँग भन्ने केही कुरा अवश्य हुँदा हुन् । दुःखबारे म अहिले बोल्दिनँ ।

साभार : अन्नपुर्ण पोष्ट