डोल्पालीको मुख्य आम्दानीको स्रोतका रुपमा रहेको बहुमूल्य जडीबुटी यार्सागुम्बाको बढ्दो दोहनले जैविक विविधता लोप हुँदै गइरहेको एक अनुसन्धानबाट खुलेको छ ।
यार्सागुम्बाको वार्षिक दोहनले गर्दा निम्त्याएको असरको अध्ययन गर्न यहाँ स्थापित संस्था युथ फर नेचर डोल्पाले यार्सागुम्बाको अव्यवस्थित संकलनले डोल्पालीलाई आर्थिक लाभभन्दा पर्यावरणमा दीर्घकालीन असर पारेको रहस्य खुलेको हो । अनुसन्धानबाट यार्सागुम्बाको बढ्दो खोजले पर्यावरणसँगसँगै यार्सागुम्बाकै अस्तित्वसमेत खतरामा रहेको पाइएको छ ।
अनुसन्धानका क्रममा हरेक वर्ष यार्सागुम्बाको परिमाणात्मक तथा गुणात्मक हिसाबमा समेत ह्रास हुँदै आएको पाइएको छ । प्रत्येक वर्ष यार्सागुम्बा टिपेर मनग्य आम्दानी गर्नका लागि डोल्पाका उच्च हिमाली भेगतिर डोल्पा, रुकुम, जाजरकोट, जुम्लालगायत दर्जनौँ जिल्लाबाट बीसौँ हजार सर्वसाधारण पुग्ने गर्छन् ।
प्रत्येक यार्सागुम्बा याममा लावालस्कर लागेर पाटन पुग्ने सर्वसाधारणको अव्यवस्थित बसोबासका साथै मनपरीले जैविक विविधतामा ह्रास आइरहेको दि युनिभर्सिटी अफ जर्जियामा प्रकृतिको एकीकृत संरक्षण विषयमा विद्यावारिधि गरिरहेका अनुसन्धानकर्ता सुरज उपाध्यायले बताए ।
हिमाली क्षेत्रमा दाउरा तथा पानीको अभावले खाना पकाउन समस्या हुने र खाना पकाउन लाग्दा यार्सागुम्बा टिप्ने समय बर्बाद हुने भएकाले छिटोछरितोका लागि चाउचाउ, बिस्कुट, दालमोठलगायत सुख्खा खाना बोकेर लैजाने गरिन्छ । अनुसन्धानकर्ता उपाध्यायका अनुसार यसरी लगिएको पोका बनाइएको खानाका पोका जथाभावी फाल्ने, फोहर धेरै गर्ने र जहाँ पायो त्यहीँ खाल्डा खन्ने गर्नाले वातावरण प्रदूषण भइरहेको छ । यार्सा संकलकसँगै बन्दोबस्तीका सामग्री बोकाएर लगेका घोडा खच्चरको दिसापिसाबले समेत पर्यावरणमा असर परेको छ ।
यार्सागुम्बा संकलनका लागि गएका हजारौँ मानिसले प्रयोग गरेका प्लास्टिकका झोला, चाउचाउका खोल, शिशा तथा प्लास्टिकका बोतलले त्यहाँको सौन्दर्य मात्र नभई वातावरणमै ठूलो असर परेको पाइएको उपाध्यायको भनाइ छ ।
“हरेक वर्ष जस्तो संकलनमा आइरहेको कमी अनि संकलन पछाडिको प्राकृतिक सामाजिक असर हाम्रा नजरले देख्न सकिरहेको छैन । अझ भन्नु पर्दा हाम्रो दिमागमा यार्सागुम्बाको दोहनले निम्ताएका असर सोच्न नसक्दा पर्यावरणमा ठूलो असर परिरहेको छ”, उपाध्यायले भने ।
चोरी शिकार बढ्दै
यार्सागुम्बा पाउने क्षेत्र नाजुक उच्च हिमाली पारिस्थितीय प्रणालीमा पर्छ, जहाँ संकटापन्न र दुर्लभ वन्यजन्तु हिउँ चितुवा, तिब्बतीयन ब्वाँसो, नाउर, झारल, घोरल आदि बसोबास गर्छन् । यार्सागुम्बा टिप्ने परिपाटीकै कारण यस्ता संकटापन्न दुर्लभ वन्यजन्तुको लोप हुनाका साथै चोरी शिकारसमेत भइरहेका छन् ।
“अव्यवस्थित यार्चाकुम्भु संकलन र वर्षेनी त्यस क्षेत्रमा बढ्ने हजारौँ मानिसको चापले गर्दा यी र यस्ता दुर्लभ वन्यजन्तु र यिनको वासस्थानमा समेत धेरै असर परेको छ”, उनले थपे ।
अनुसन्धानकै क्रममा जहाँ-जहाँ यार्सागुम्बा पाइन्छ, त्यस क्षेत्र र त्यसको वरिपरि अत्यधिक मात्रामा चोरी शिकारसमेत बढेको पाइएको छ । यार्सागुम्बा संकलनकर्ताले आफ्नो आहार तथा जनावरका विभिन्न अंगप्रत्यंग बिक्रीवितरणका लागि कस्तुरी, घोरल, नाउर र हिउँ चितुवाको शिकारसमेत हुने गरेको पाइएको हो ।
सरोकार भएकाहरु मौन
यस्ता यावत् समस्या वर्षेनी रुपमा बढ्दै गइरहँदा पनि सरोकारवाला निकाय मौन बस्नाले भोलिका दिनमा डोल्पाका प्राकृतिक स्रोत र वातावरणमा प्रत्यक्ष रुपमा ठूलो समस्या पर्ने अनुसन्धानकर्ता उपाध्यायले चिन्ता व्यक्त गरे ।
यस क्षेत्रमा पाइने दुर्लभ जडीबुटी, वन्यजन्तु तथा पर्यावरण आफैँमा जटिल र नाजुक भएका कारण यसको दिगो संरक्षणका तथा व्यवस्थापनका लागि सम्पूर्ण सरोकार भएकाहरुले ध्यान दिनुपर्ने उनको सुझाव छ ।
पर्यावरण सँगसँगै यार्सागुम्बाको समेत अस्तित्व जोगाउने हो भने यार्सा संकलनकर्तामा पनि विभिन्न सञ्चारमाध्यमबाट जागरण ल्याउनाका साथै ऐननियमको कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्नुपर्नेमा जोड दिइएको छ ।
जिल्लामा यार्सागुम्बा पाइने ३०० भन्दा धेरै पाटन(सम्म क्षेत्र) छन् । अधिकांश यार्सा पाटन निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्छन् ।
साभार : मुल्याङकन अनलाईन
